وضعیت ۳۰ بنای تاریخی مشهد بحرانی است

باران که لطافت و تازگی خود را به زمین می‌آورد، برای آدم‌های چتربه‌دست یا آن‌ها که از تراس خانه‌شان به تماشا می‌نشینند، زیباست و به روی این قطراتِ از دل آسمان‌ریخته لبخند می‌زنند. اما اگر خشت‌وگلی باشد که سالیان دراز در یک کوچه کهنه، قامت خود را با سختی افراشته نگه داشته است، چه؟ آیا بازهم باران برایش همان‌قدر دل‌انگیز به‌نظر می‌رسد؟

حکایت باران پاییزی و خانه‌های تاریخی مشهد که در کوچه‌پس‌کوچه‌های این شهر درمیان سازه‌های بتنیِ سربه‌آسمان‌ساییده، هنوز دارند نغمه ایستادگی می‌خوانند، حکایت زمین خیس و درز بازکفش‌های کهنه است. آن‌ها بازماندگانی تک‌وتن‌ها هستند که دستی به یاری، به‌سویشان دراز نمی‌شود و با باد و طوفان‌های این شهر، هر آن بیم‌فروریختنشان می‌رود. پارسال در صفحه تاریخ‌وهویت به‌سراغ این فراموش‌شدگان کهنسال رفتیم تا در فصل بارندگی، جویای احوال آن‌ها شویم.

این گزارش با تیتر «نگاهی به وضعیت بنا‌های تاریخی مشهد که ممکن است با نخستین برف و باران فروبریزند» در آذر ۱۴۰۱ به چاپ رسید. آنچه در ادامه می‌خوانید، گزارشی است از پیگیری شهرآرا درباره تمهیدات متولی اصلی حفاظت از بنا‌های تاریخی در استان. این گزارش با مرور کوتاهی از آنچه در گزارش قبل گفته شد، آغاز می‌شود و در ادامه گفت‌وگویی کرده‌ایم با سرپرست معاونت اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی گردشگری خراسان‌رضوی درباره آنچه قرار است امسال برای حفاظت بنا‌های تاریخی مشهد از گزند باد و باران رقم بخورد.

آنچه در گزارش قبل گفته شد

تعداد آثار تاریخی شهر در پنج منطقه ثامن، ۸، ۳، یک و ۷ که در فهرست ملی ثبت شده است، به ۱۰۸ بنا می‌رسد که شامل خانه، حسینیه، مدرسه و چند نمای خیابان است. سال پیش در گزارشی که ۹ آذر ۱۴۰۱ در همین صفحه چاپ شد، هشدار دادیم که طبق اظهارنظر مسئولان، از میان این بنا‌های تاریخی، وضعیت ۲۸ خانه بحرانی است و بیم تخریب آن‌ها وجود دارد.

وفا ثابتی، ناظر ستادی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری میراث‌فرهنگی در شهرستان مشهد، در آن گزارش گفته بود: «بودجه ۶۰۰ میلیون تومانی شهرستان مشهد برای مرمت اضطراری بنا‌های تاریخیِ در معرض تخریب در سال ۱۴۰۱ هنوز دریافت نشده است.»

آن زمان، صحبت از مکاتبه با مالک برای یاری رساندن به خانه‌های بحرانی نیز بود؛ خانه‌های موسوی‌نژاد، اکبرزاده، طلایی، کرمانی و غفوری و بدنه خیابان نواب و خیابان شیرازی، جزو اماکنی در منطقه ثامن بودند که اوضاع‌واحوال خوبی نداشتند. در منطقه ۸ نیز ۴۹ اثر وجود دارد که دوازده نقطه آن وضعیت بحرانی دارد و نمای گرمابه سعدی و سرای عروس و خانه کمالی، جزو آن‌هابوده‌اند.

در منطقه ۷ حوض برجی وضعیت مطلوبی نداشته است. در میان هشت اثر منطقه ۳ هم خانه سالاری، محتاج رسیدگی فوری بوده است. همچنین درمیان بنا‌های منطقه ۶، دو خانه داوودی و بنی‌هاشمی در انتظار توجه بوده‌اند. وقتی دوباره این موضوع را بررسی کردیم، قصد داشتیم بدانیم از سال پیش تاکنون، چند بنا به فهرست بنا‌های بحرانی اضافه شده‌اند و در یک سال اخیر چه اقداماتی برای حفظ و نگهداری آثار ثبت‌شده در بحران انجام شده است و به همین دلیل با احسان زهره‌وندی، سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی استان، به گفتگو نشستیم.

به همه استان هشدار دادیم

زهره‌وندی در ابتدای صحبت، موضوع کلی‌تری را مطرح می‌کند و درباره وضعیت ۲ هزارو ۱۰۰ اثر ثبتی که در خراسان‌رضوی در ۳۴ شهرستان وجود دارد، توضیح می‌دهد. طبق اظهار این مسئول میراث‌فرهنگی، باتوجه‌به شناختی که از محیط اطراف آثار تاریخی وجود دارد، برای اماکن در معرض خطر سیلاب مانند آثار تاریخی کلات، دیوار‌های ساحلی را ترمیم کرده‌اند تا آب درست هدایت شود.

همچنین برای سازه‌هایی که خطر نفوذ رطوبت از بام نیز وجود دارد، تمهیداتی اندیشیده شده است؛ به‌طور مثال بنا‌هایی مانند مقبره ملاهادی سبزواری، مزار ویرانی، بابالقمان، زوزن، رباط‌نیشابور، سنگ‌بست، هارونیه و ۱۰ بنا در خواف، نیاز به رسیدگی داشتند.

این مسئول میراث ادامه می‌دهد: با تمام شهرستان‌ها طبق روال هرساله مکاتبه کردیم و به آن‌ها اخطار‌های لازم برای جلوگیری از نفوذ باران به بنا را دادیم. همچنین به مالکان ساختمان‌هایی که نیاز به اقدام اضطراری داشتند، اعلام شده است که پیش از فرارسیدن فصل بارندگی، اقدامات ضروری را انجام دهند.

سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی همچنین از وجود ۱۰۰ کارگاه مرمت در ۱۰۰ نقطه از استان خبر می‌دهد و می‌گوید: در این نقاط، تمهیدات پیش از بارندگی را اندیشیدیم و برای دیگر آثار نیز نامه‌نگاری‌ها، انجام و هشدار‌های لازم داده شده است. همچنین برای بنا‌هایی که به اقدامات اضطراری نیاز دارند، با شهرستان‌ها مکاتبه کردیم و اگر اتفاق پیش‌بینی‌نشده‌ای بیفتد، آمادگی داریم به آن رسیدگی کنیم.

این مسئول، خیال میراث‌دوستان را از بابت برخی اماکن تاریخی راحت می‌کند و می‌گوید: میراث‌فرهنگی در مجموعه‌های تاریخی خیام، عطار، آرامگاه نادری، فردوسی و امثال این ساختمان‌ها فعال است و هیچ مشکلی از این نظر در آن‌ها مشاهده نمی‌شود. در مساجد و تکیه‌ها و بنا‌هایی که متولی دارند، نیز هیچ مشکلی نیست و به آن‌ها هم رسیدگی لازم می‌شود. همچنین در بنا‌هایی که امسال و پارسال مرمت کردیم، مسئله خاصی وجود ندارد.

برای ایوان طرق، تفاهم‌نامه امضا کردیم

زهره‌وندی بنا‌های میراثی استان را به دو دسته تقسیم می‌کند؛ یک دسته، بنا‌هایی است که دراختیار این سازمان قرار دارد و رسیدگی به امور آن‌ها از وظایف قانونی این نهاد است و دسته دیگر، بنا‌هایی است که دراختیار مالک خصوصی یا سایر دستگاه‌هاست که درباره آن‌ها می‌گوید: این سازمان‌ها موظف هستند طبق قانون از بنا نگهداری کنند و ما بر آن نظارت کنیم.

امسال تصمیم گرفته‌ایم طبق قانون و ضابطه‌ای که دستگاه قضایی دارد، با متولیان و مسئولانی که بنایی دراختیارشان است (چه اداره اوقاف و چه دیگر نهادها) و برای مرمتش اقدامی نکرده‌اند، مکاتبه کنیم و از آن‌ها بخواهیم این کار را هرچه سریع‌تر انجام بدهند؛ البته میراث می‌تواند در نگهداری از بنا با آن‌ها مشارکت کند و در حوزه‌های فنی و اجرایی و تأمین مصالح موردنیاز به آن‌ها خدمات بدهد.

سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی همچنین درباره تعامل خوب با آستان‌قدس‌رضوی برای حفظ، نگهداری و مرمت بنا‌هایی که دراختیار این سازمان است، نیز صحبت می‌کند. بنای کهنسال ایوان طرق که سال‌هاست در محوطه زائرشهر قرار گرفته است و هم‌اکنون در وضعیت خوبی نیست، نخستین بنای تاریخی است که وضعیت زارونزارش از خاطر می‌گذرد و این سؤال را پیش می‌کشد که تعامل خوبی که حرف آن می‌رود، آیا دامنه‌اش به نجاتِ جان ایوان نیز رسیده است.

از او درباره وضعیتی که در انتظار این سازه است، می‌پرسیم که پاسخ می‌دهد: ما با آستان‌قدس‌رضوی برای این ایوان، تفاهم‌نامه امضا کرده‌ایم. سال گذشته در طراحی زائرشهر و پیرامون ایوان طرق به آن‌ها کمک کردیم و با آن‌ها تفاهم کردیم که به‌صورت مشارکتی کار را انجام بدهیم و منتظریم آستان‌قدس‌رضوی، کار را شروع کند، حتی متعهد شدیم در تأمین مصالح و مسائل فنی به آن‌ها کمک کنیم. همچنین به آن‌ها پیشنهاد دادیم به‌جای افزودن بنای مذهبی بیشتر، خود ایوان طرق را باتوجه‌به پیشینه تاریخی و فرهنگی آن به جریان زنده زائرشهر اضافه کنند.

این موضوع برای ما بسیار مهم است و حتی برایش جلسه‌ای در استانداری نیز تشکیل دادیم. در این حوزه، مانعی برای اجرای کار نداریم، ولی بنا دراختیار آستان‌قدس‌رضوی است و این نهاد باید کار را شروع کند.

امکان بازدید از داخل بنا‌ها نیست، ولی مکاتبه کرده‌ایم

دوباره موضوع را به مشهد و بنا‌های تاریخی در خطر این شهر می‌کشانیم. طبق اظهارات زهره‌وندی، اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با همه مالک‌ها، مکاتبه کرده و به آن‌ها تذکرات لازم را داده است. در این نامه‌های کتبی، مسئولیت مالک در قبال خانه تاریخی و تسهیلاتی را که میراث می‌تواند در این راستا به مالکان بدهد، به آن‌ها یادآوری کرده‌اند.

او در پاسخ به سؤال ما که برای ۲۸ خانه تاریخی در معرض خطر چه کرده‌اید، می‌گوید: درباره ۲۸ بنا نمی‌دانم، ولی کلیت مطلب را می‌گویم؛ متولیان و مالکان بنا‌هایی که دراختیار ما نیستند، موظفند بنا را تعمیر و نگهداری کنند و اگر نمی‌توانند، باید بنا را تحویل میراث بدهند. حدود یک ماه پیش با همه مالکان بنا‌های خصوصی، مکاتبه و به آن‌ها اعلام کردیم که ما حاضریم با شما مشارکت کنیم و شما مراجعه کنید تا وضعیت بنا مشخص شود.

شما می‌گویید ۲۸ بنا، ما می‌گوییم ۲۸۰ بنا. هربنایی که دراختیار مالک خصوصی است، لطفا مالکانش مراجعه کنند تا ما بتوانیم به آن‌ها خدمات بدهیم. او همچنین ازمیان موانع بازدید دوره‌ای از بنا‌های درحال تخریب، به حضور مالک خصوصی و نبود امکان ورود به این بنا‌ها اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: ما از بیرون، بازدید می‌کنیم تا ببینیم آیا ملک سر جایش است؟ در حریمش اتفاقی افتاده است یا خیر؟ پروانه قانونی ساخت دارد یا خیر؟ میراث، از ملک پشتیبانی حقوقی و قانونی می‌کند، ولی نمی‌تواند هربار دلش خواست، از داخل آن بازدید کند.

اصرار ما برای دست‌یابی به یک آمار مشخص از بنا‌های درخطرِ ناشی از بارندگی‌های پاییزی، گفتگو را به این سمت می‌کشاند: «بحث بر سر این نیست که ما آمار داریم یا نداریم. همه خانه‌هایی که در کل کره زمین هستند، ممکن است در یک لحظه بر اثر یک حادثه مانند باران، سیل یا زلزله آسیب ببینند. سرای عزیزالله اف و بازار فرش، اماکنی هستند که وضعیتشان بحرانی است و اکنون با مشارکت شهرداری درحال مرمت هستند.

هر تعداد خانه تاریخی باشد، براساس اولویت در حوزه بازسازی یا مرمت با متولیان آن‌ها مشارکت خواهیم کرد. در همین راستا، چهار خانه احمدیان، پیشه‌وران، پریشانی و کوزه‌کنانی سرمایه‌گذار داشته‌اند و کار مرمت را شروع کرده‌اند و در حال تبدیل به واحد‌های اقامتی اند».

تمام بودجه عمرانی ما دراختیار مرمت است

حرف از بودجه میراث که می‌شود، تمام آن بنا‌هایی که به‌دلیل کمبود منابع مالی، تخریب شده‌اند یا همه سازه‌هایی که به‌دلیل نبود اعتبار به خاک نشسته‌اند، جلوی چشمانمان رژه می‌روند؛ به همین دلیل دربرابر این مسئله، حساسیت بیشتری نشان می‌دهیم و به بودجه ۶۰۰ میلیونی برای مرمت اضطراری در گزارش قبل اشاره می‌کنیم: «همه بودجه‌های عمرانی میراث، دراختیار همین کار است. آن مواردی که ردیف اعتباری دارند، از بودجه خودشان خرج می‌کنند و بقیه اعتبار در سایر زمینه‌ها هزینه می‌شود. ما نمی‌توانیم بگوییم فقط ۶۰۰ میلیون تومان بودجه اختصاص پیدا کرده است و اگر شد ۷۰۰ میلیون، هزینه نمی‌کنیم».

زهره‌وندی درباره میزان بودجه عمرانی میراث نیز توضیح می‌دهد: کل بودجه عمرانی ما در سال گذشته، حدود ۴۰ میلیارد تومان بود که همه آن صرف مرمت شد. امسال این بودجه بیشتر شده، ولی هنوز تخصیص‌های آن نیامده است تا میزان آن را اعلام کنم، ولی درباره آن نیز به همین شکل عمل خواهد شد.

طبق گفته این مقام مسئول، امسال برای سی خانه تاریخی در معرض آسیب، پرونده تشکیل شده است که ۲۲ واحد در منطقه ثامن و هشت بنا در دیگر مناطق هستند. او همچنین یادآوری می‌کند: از این خانه‌ها بازدید شده است و عکس‌های آن به‌روزرسانی و برای آن‌ها پرونده تشکیل شده و دراختیار یگان حفاظت میراث قرار گرفته است. برای تک‌تک آن‌ها نامه داده‌ایم که می‌توانیم با شما مشارکت کنیم تا بنا را از وضعیت بحرانی نجات بدهیم.

البته پیگیری‌های بعدی، ما را به یک فهرست سیزده تایی می‌رساند که نام خانه‌های ناظران، اکبرزاده، محمدی، خانقاه نعمت‌اللهی، قهرمان پور، یزدان‌پرست، طلایی، علیزاده، رحیمیان، زرعی، بلخاست، موسوی‌نژاد و حسن‌زاده در آن به‌چشم می‌خورد.

* این گزارش شنبه ۲۰ آبان‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۰۸۰ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.